Џузепе Унгарети е италијански поет, еден од најзначајните од ХХ век. Роден е во Александрија (Египет) во 1888 година, и, според него, постои Закопаното пристаниште, имагинарно место до кое поетот понекогаш слегува - минувајќи низ ходниците од кулата од слонова коска, најверојатно - си зема песна, а потоа се враќа назад во сетилната реалност.
Ова закопано пристаниште може да се замисли и како светот на идеите на Платон, или како огромен подземен музеј (или, уште подобро речено, архива), каде се сместени сите песни, сказни, слики, мелодии. Сите вистини, со други зборови.
Освен уметниците, таму често слегувале и цели народи - затоа понекогаш истите народни приказни, житија, митови и легенди се среќаваат во усната традиција на различни, често многу раздалечени култури.
Интересна е ваквата замисла на креативниот процес: ние ништо не пишуваме, ништо не сликаме – само повремено слегуваме до тоа закопано пристаниште, па се враќаме назад со некоја конкретна приказна, која постоела одамна пред нас. А нашите пишувања не се наши: ние сме само пукнатините низ кои протекла таа приказна.
Лично, на ова Закопано пристаниште почнав почесто да размислувам откако пред неколку години Ѓорѓи Крстевски ја објави својата збирка Обични и необични приказни. Помеѓу останатите минуциозно изработени кратки раскази (безобразно сметам дека Ѓ.И. е најдобриот МК автор на кратки раскази) има и еден насловен Градот на куклите.
Ова закопано пристаниште може да се замисли и како светот на идеите на Платон, или како огромен подземен музеј (или, уште подобро речено, архива), каде се сместени сите песни, сказни, слики, мелодии. Сите вистини, со други зборови.
Освен уметниците, таму често слегувале и цели народи - затоа понекогаш истите народни приказни, житија, митови и легенди се среќаваат во усната традиција на различни, често многу раздалечени култури.
Интересна е ваквата замисла на креативниот процес: ние ништо не пишуваме, ништо не сликаме – само повремено слегуваме до тоа закопано пристаниште, па се враќаме назад со некоја конкретна приказна, која постоела одамна пред нас. А нашите пишувања не се наши: ние сме само пукнатините низ кои протекла таа приказна.
Лично, на ова Закопано пристаниште почнав почесто да размислувам откако пред неколку години Ѓорѓи Крстевски ја објави својата збирка Обични и необични приказни. Помеѓу останатите минуциозно изработени кратки раскази (безобразно сметам дека Ѓ.И. е најдобриот МК автор на кратки раскази) има и еден насловен Градот на куклите.
Кога го прочитав овој расказ на Ѓорѓи, се сетив на Закопаното пристаниште затоа што се сетив и на еден мој краток расказ, напишан пред неколку години:
Вкочанет гледам кон облаците
Автобусот е полн со кукли. Седам како закован за седиштето, и не можам да си објаснам што се случува. Како да ги испразниле сите бутици од градот за да го наполнат автобусот. На столиците, потпрени покрај прозорците, спружени, насекаде кукли. Манекени. Безизразни, со суви, ококорени очи, се удираат една од друга и штракотат. Тоа штракотење остава впечаток дека автобусот се движи побрзо од обично. Сакам да појдам кај возачот, да протестирам, но пред мене се испреплетени купишта пластична анатомија, и не успевам да се движам. Ја штипнувам куклата до мене. Пластика. Чукнувам по ќелавата глава од еден манекен со очила за сонце. Тапо и рамнодушно одекнува шуплината.
Автобусот застанува како и обично, редовно, на секоја станица. Вратите се отвораат, а куклите потпрени на вратата посилно заштракотуваат и без ред се истураат на тротоарот. Потоа се отвора влезната врата. Низ неа, некој фрла нови кукли: исправени, расчепатени, превиткани...
Успевам да се подигнам и забележувам некои четворица со кафени качулки: двајца од нив со ситни чекори се оддалечуват од автобусот, другите двајца се наведнуваат да ги соберат куклите кои тукушто се истурија од автобусот.
Одненадеж, зад мене паѓа една голема кукла со црвена перика и јас морам да станам. Други кукли започнуваат да ме бодат по грбот и по нозете, но јас успевам вешто да ја испружам раката и да го фатам држачот. Но, во истиот миг една пластична рака ме жегнува под пазува и јас се згрчувам и се струполувам крај задната врата.
Вратата наскоро се отвора, и, заедно со сите оние кукли што се рушат врз мене, и јас паѓам на тротоарот. Показалецот ми е скршен. Го гледам на неколку стапки од мене. Некој со ситни чекори се приближува и ме подигнува лесно како пердув. Ги ококорувам очите од страв и останувам така сиот вкочанет да гледам кон облаците. Целото тело ми е згрчено и суво. Не можам ни да плачам.
Автобусот застанува како и обично, редовно, на секоја станица. Вратите се отвораат, а куклите потпрени на вратата посилно заштракотуваат и без ред се истураат на тротоарот. Потоа се отвора влезната врата. Низ неа, некој фрла нови кукли: исправени, расчепатени, превиткани...
Успевам да се подигнам и забележувам некои четворица со кафени качулки: двајца од нив со ситни чекори се оддалечуват од автобусот, другите двајца се наведнуваат да ги соберат куклите кои тукушто се истурија од автобусот.
Одненадеж, зад мене паѓа една голема кукла со црвена перика и јас морам да станам. Други кукли започнуваат да ме бодат по грбот и по нозете, но јас успевам вешто да ја испружам раката и да го фатам држачот. Но, во истиот миг една пластична рака ме жегнува под пазува и јас се згрчувам и се струполувам крај задната врата.
Вратата наскоро се отвора, и, заедно со сите оние кукли што се рушат врз мене, и јас паѓам на тротоарот. Показалецот ми е скршен. Го гледам на неколку стапки од мене. Некој со ситни чекори се приближува и ме подигнува лесно како пердув. Ги ококорувам очите од страв и останувам така сиот вкочанет да гледам кон облаците. Целото тело ми е згрчено и суво. Не можам ни да плачам.
...................................................................................................................................................
Градот на куклите од Ѓорѓи Крстевски и Вкочанет гледам во облаците се пред сѐ слични во однос на главните ликови, и во развојот на приказната. Крајот е речиси идентичен. Во едниот расказ нараторот е во трето лице еднина, а во другиот е во прво, но тоа воопшто не влијае на тонот: обата раскази се темелат на слично исчекување, и го пренесуваат истото чувство на заробеност, отуѓеност во градот.
Како и да е, оваа сличност помеѓу два раскази напишани во исто време, и на исто место, од двајца автори кои и генерациски не се многу раздалечени, можеби и не треба многу да изненади. Најверојатно затоа брзо заборавив на Закопаното пристаниште. А потоа, читајќи една друга книга, наидов на овој убав расказ:
Како и да е, оваа сличност помеѓу два раскази напишани во исто време, и на исто место, од двајца автори кои и генерациски не се многу раздалечени, можеби и не треба многу да изненади. Најверојатно затоа брзо заборавив на Закопаното пристаниште. А потоа, читајќи една друга книга, наидов на овој убав расказ:
Овој расказ е напишан од Ахмед Хромаџиќ, Босанец (1923-2003), и се наоѓа во една антологија на сказни од целиот свет, книга за деца објавена во 1987 година. Значи, со сигурност може да се тврди дека расказот е напишан пред најмалку три децении.
Штом го прочитав, помислив дека веќе го знам од некаде. Дури по некое време се сетив на еден друг мој расказ, напишан пред три-четири години:
Земјата на волшебниот остров
Далеку, речиси бескрајно далеку на југоисток, постои една малечка, чудна, многу чудна земја, чиишто жители ја сметаат за волшебна... И, сега тука веднаш треба малку да подзастанеме, и да забележиме дека тоа, едноставно, не е сосем точно: како прво, земјата не постои, туку брз прекин исчезнува и одново се појавува, и, како второ, нејзините жители не ја сметаат, туку ја чувствуваат за волшебна. Земјата е, да бидеме уште попрецизни, еден ситен остров изгубен во далечините на океанот, а жителите на овој остров се птици. На овој остров никогаш не зачекорил човек, но тоа не значи дека тој не може да биде земја на птиците. И птиците имаат душа, нели?
Жителите својот остров го чувствуваат за волшебен токму затоа што тој постојано исчезнува, а потоа се враќа. Го снемува, а потоа се појавува. Се губи, па испливува. И навистина е така: кога островот е таму, птиците се раштркани низ него, лежат во песокта (на островот нема ни тревка, ни дрвце, само песок и камен) и си ги одмораат крилата. Штом островот почне да се губи, брановите стануваат сè повидливи и почујни, а мирисот на водата почнува сè позабрзано да го истиснува и онака кревкиот мирис на ветерот. Водата почнува постепено да го подјадува копното од сите страни, па птиците мрзливо стануваат, една по една, неволно ги протресуваат крилјата, и зачекоруваат кон малечката висинка на средината од островот. Кога најпосле водата сосем ќе им се доближи и ќе почне да им ги наквасува пердувите, птиците, сега веќе сосем натискани, една по една полетуваат кон небото. Сенката од островот се губи под водата, а птиците остануваат да кружат над брановите што сега непречено си го продолжуваат патот кон некој непознат, далечен брег.
Штом ќе се вивнат во небото птиците чувствуваат убава среќа – обичната радост од новата сила се меша со простото чувство на слобода, а свежината на чистиот ветер што од некое невидливо копно носи колку убав, толку и несигурен мирис на овошје ги заменува грдите мириси на исушен измет, бајати алги, школки и солена вода.
Што прават птиците кога островот го нема? Со месеци кружат над водата и чекаат тој одново да исплива од океанот. Толку. Летаат и дење и ноќе, и постојано внимаваат – да не заспијат, или да не се судрат со некоја друга птица, така летајќи. Чувствуваат дека ако се случи такво нешто, ќе паднат во океанот и никој нема да ги види повеќе.
Освен опасноста да заспијат, или да се судрат со друга птица во лет, постои и една трета, последна, но и навидум најстрашна опасност – да го изгубат островот. По извесно време, островот воопшто не може да се забележи под океанот, а секаде наоколу се простира бескрајна водена површина, па така птиците, се чини, немаат никаква точка според која би се ориентирале. Човек би помислил дека многу голема е веројатноста по неколку месеци летање птиците да залутаат некаде над океанот, а островот да никне од водата далеку од нив, и никогаш повеќе да не ги пречека.
Но овие птици никогаш нема да го загубат својот остров: како и оние билки на кои природно им доаѓа да ги отворат своите цветови наутро или навечер, така и овие птици ноќно време зјапаат нагоре кон ѕвездите, и како морепловци од некои минати времиња, знаат која положба да ја задржат. Ноќта, на тој начин, им ја носи потребната сигурност, иако истовремено ја зголемува и опасноста: во мракот, особено во ноќите без месечина, птиците лесно можат да се судрат над темната вода.
По многу месеци кружење над водата, кога дамнешната среќа од полетувањето не е веќе ни спомен, а сета свежина на силата се претворила во едвај поднослив умор, единствено инстинктивното насетување на најубавата радост им ги крепи крилјата на птиците. Тие се премалени и изгладнети, но кога ќе насетат дека не можат да изржат повеќе, наеднаш отрпнуваат од болката, а кога ќе почувствуваат дека во секој момент можат да се струполат во водата, низ дамарите им прострујува нова жештина. Кога некој би ги гледал оддалеку (иако нема кој да ги гледа, затоа што птиците се сами над океанот, во исчекување на својот остров), би сфатил дека она што некогаш било слобода, сега е казна, но никако смртна пресуда – затоа што истоштените птици редовно ја дочекуваат спасоносната сенка што испливува од под водената површина и возбудливото шумолење на брановите врз новите брегови од нивниот стар дом.
Тогаш, птиците слетуваат една по една на островот. А тоа е навистина неверојатна глетка: островот е насушен, како што е насушна и храната што ја носи со себе од утробата на океанот, и можеби токму тоа го прави толку убав, и толку магичен. И можеби единствено оваа магичност создава неверица кај птиците, и можеби оваа неверица е причината зошто птиците лебдат извесно време, откако ќе решат да се спуштат, неколку педи над островот пред конечно да го предадат својот умор на неговата песок. И сега, можете ли, кажете, да си замислите што значи за овие птици тлото под нозете, и првиот допир, после толку време, со нивниот остров? И можете ли да ми го раскажете оној смирен занос со кој птиците полека и кротко длабат гнезда во својот стар-нов, единствен дом?
Секоја птица сама прави гнездо во песокта. Иако гнездото е најобична длапка во сувиот песок, тоа е можеби единственото смирено задоволство што птиците го имаат во својот живот. Внимателно собираат меки гранчиња, топли, суви алги и мазни школки и сево ова го прават толку нежно и грижливо што човек, кога би можел да ги види, би си помислил дека се плашат да не му отворат некоја рана на островот.
Редењето на гнездото трае колку еден просечен разговор помеѓу две човечки суштества, а ѝ служи на птицата повеќе од неколку месеци. Никогаш не се случува две птици да направат едно, заедничко гнездо. Овие птици, иако летаат сами (а како поинаку може да се лета?) се во суштина многу отуѓени и кога се на островот. Ако ние луѓето секогаш бараме некој со кого би разговарале, на овие птици им е најудобно кога се сами. Си лежат самодоволни во удобните гнезда, и ако воопшто погледнат случајно кон некоја друга птица, се добива впечаток дека тоа е поглед полн недоверба. Контактите помеѓу птиците се ретки, речиси механички, и единствено предизвикуваат инстинктивно чувство на гадење. Оттаму е и нелагодноста што птиците ја чувствуваат кога треба да се тискаат на висинката од островот, пред надоаѓањето на океанот.
Ако постои љубов, во оваа земја, тогаш тоа е само она што се случува меѓу птиците и островот.
Оние неколку месеци на островот минуваат како час. А потоа, сè од почеток – се враќа океанот, го носи копното под водата, и птиците повторно почнуваат да кружат на небото, во вечно исчекување на следното појавување на островот.
Оддалеку гледано, островот е лош – сув е, валкан и смрдлив... Не постои човек што би посакал да живее на тоа место. Сепак, за овие птици, тоа е единствениот, магичен дом. За волја на вистината, кога не би биле толку кутри, и кога би можеле да размислуваат, како нас луѓето, птиците би сфатиле дека островот воопшто не е магичен, и дека она негово бескрајно исчезнување и појавување се должи на природната смена на плимата и осеката. Но, кога би имале разум, птиците сигурно и би заминале на друго место - на пример, би го следеле оној ветер што носи мирис на овошје. Но, со тоа оваа земја сигурно би ја снемало, а тоа би било штета. Затоа што ако престане да постои таа земја, тогаш не би постоела ни оваа приказна за таа земја, а тоа би било уште пострашно, затоа што, кога не би постоела оваа приказна, најверојатно не би постоел ни јас. Што значи, најпоаметно е да не ја допираме магичноста на овој убав остров, да ги оставиме птиците да чувствуваат, а разумот да им го препуштиме на луѓето.
Сосем на крај, како и што доликува, треба да кажеме неколку зборови и за тоа како завршуваат животите на птиците. Тоа е болна тема, но не многу: птиците крајно ретко приредуваат жални претстави со паѓање во океанот од глад и умор. Почесто гинат слетувајќи небрежно на островот. Сепак, најголем број птици се дела од својата душа во сон, склопчени во топлината на своето гнездо во мекиот песок, откако убаво ќе се одморат. Таквата смрт, чувствуваат тие, е најубава.
Жителите својот остров го чувствуваат за волшебен токму затоа што тој постојано исчезнува, а потоа се враќа. Го снемува, а потоа се појавува. Се губи, па испливува. И навистина е така: кога островот е таму, птиците се раштркани низ него, лежат во песокта (на островот нема ни тревка, ни дрвце, само песок и камен) и си ги одмораат крилата. Штом островот почне да се губи, брановите стануваат сè повидливи и почујни, а мирисот на водата почнува сè позабрзано да го истиснува и онака кревкиот мирис на ветерот. Водата почнува постепено да го подјадува копното од сите страни, па птиците мрзливо стануваат, една по една, неволно ги протресуваат крилјата, и зачекоруваат кон малечката висинка на средината од островот. Кога најпосле водата сосем ќе им се доближи и ќе почне да им ги наквасува пердувите, птиците, сега веќе сосем натискани, една по една полетуваат кон небото. Сенката од островот се губи под водата, а птиците остануваат да кружат над брановите што сега непречено си го продолжуваат патот кон некој непознат, далечен брег.
Штом ќе се вивнат во небото птиците чувствуваат убава среќа – обичната радост од новата сила се меша со простото чувство на слобода, а свежината на чистиот ветер што од некое невидливо копно носи колку убав, толку и несигурен мирис на овошје ги заменува грдите мириси на исушен измет, бајати алги, школки и солена вода.
Што прават птиците кога островот го нема? Со месеци кружат над водата и чекаат тој одново да исплива од океанот. Толку. Летаат и дење и ноќе, и постојано внимаваат – да не заспијат, или да не се судрат со некоја друга птица, така летајќи. Чувствуваат дека ако се случи такво нешто, ќе паднат во океанот и никој нема да ги види повеќе.
Освен опасноста да заспијат, или да се судрат со друга птица во лет, постои и една трета, последна, но и навидум најстрашна опасност – да го изгубат островот. По извесно време, островот воопшто не може да се забележи под океанот, а секаде наоколу се простира бескрајна водена површина, па така птиците, се чини, немаат никаква точка според која би се ориентирале. Човек би помислил дека многу голема е веројатноста по неколку месеци летање птиците да залутаат некаде над океанот, а островот да никне од водата далеку од нив, и никогаш повеќе да не ги пречека.
Но овие птици никогаш нема да го загубат својот остров: како и оние билки на кои природно им доаѓа да ги отворат своите цветови наутро или навечер, така и овие птици ноќно време зјапаат нагоре кон ѕвездите, и како морепловци од некои минати времиња, знаат која положба да ја задржат. Ноќта, на тој начин, им ја носи потребната сигурност, иако истовремено ја зголемува и опасноста: во мракот, особено во ноќите без месечина, птиците лесно можат да се судрат над темната вода.
По многу месеци кружење над водата, кога дамнешната среќа од полетувањето не е веќе ни спомен, а сета свежина на силата се претворила во едвај поднослив умор, единствено инстинктивното насетување на најубавата радост им ги крепи крилјата на птиците. Тие се премалени и изгладнети, но кога ќе насетат дека не можат да изржат повеќе, наеднаш отрпнуваат од болката, а кога ќе почувствуваат дека во секој момент можат да се струполат во водата, низ дамарите им прострујува нова жештина. Кога некој би ги гледал оддалеку (иако нема кој да ги гледа, затоа што птиците се сами над океанот, во исчекување на својот остров), би сфатил дека она што некогаш било слобода, сега е казна, но никако смртна пресуда – затоа што истоштените птици редовно ја дочекуваат спасоносната сенка што испливува од под водената површина и возбудливото шумолење на брановите врз новите брегови од нивниот стар дом.
Тогаш, птиците слетуваат една по една на островот. А тоа е навистина неверојатна глетка: островот е насушен, како што е насушна и храната што ја носи со себе од утробата на океанот, и можеби токму тоа го прави толку убав, и толку магичен. И можеби единствено оваа магичност создава неверица кај птиците, и можеби оваа неверица е причината зошто птиците лебдат извесно време, откако ќе решат да се спуштат, неколку педи над островот пред конечно да го предадат својот умор на неговата песок. И сега, можете ли, кажете, да си замислите што значи за овие птици тлото под нозете, и првиот допир, после толку време, со нивниот остров? И можете ли да ми го раскажете оној смирен занос со кој птиците полека и кротко длабат гнезда во својот стар-нов, единствен дом?
Секоја птица сама прави гнездо во песокта. Иако гнездото е најобична длапка во сувиот песок, тоа е можеби единственото смирено задоволство што птиците го имаат во својот живот. Внимателно собираат меки гранчиња, топли, суви алги и мазни школки и сево ова го прават толку нежно и грижливо што човек, кога би можел да ги види, би си помислил дека се плашат да не му отворат некоја рана на островот.
Редењето на гнездото трае колку еден просечен разговор помеѓу две човечки суштества, а ѝ служи на птицата повеќе од неколку месеци. Никогаш не се случува две птици да направат едно, заедничко гнездо. Овие птици, иако летаат сами (а како поинаку може да се лета?) се во суштина многу отуѓени и кога се на островот. Ако ние луѓето секогаш бараме некој со кого би разговарале, на овие птици им е најудобно кога се сами. Си лежат самодоволни во удобните гнезда, и ако воопшто погледнат случајно кон некоја друга птица, се добива впечаток дека тоа е поглед полн недоверба. Контактите помеѓу птиците се ретки, речиси механички, и единствено предизвикуваат инстинктивно чувство на гадење. Оттаму е и нелагодноста што птиците ја чувствуваат кога треба да се тискаат на висинката од островот, пред надоаѓањето на океанот.
Ако постои љубов, во оваа земја, тогаш тоа е само она што се случува меѓу птиците и островот.
Оние неколку месеци на островот минуваат како час. А потоа, сè од почеток – се враќа океанот, го носи копното под водата, и птиците повторно почнуваат да кружат на небото, во вечно исчекување на следното појавување на островот.
Оддалеку гледано, островот е лош – сув е, валкан и смрдлив... Не постои човек што би посакал да живее на тоа место. Сепак, за овие птици, тоа е единствениот, магичен дом. За волја на вистината, кога не би биле толку кутри, и кога би можеле да размислуваат, како нас луѓето, птиците би сфатиле дека островот воопшто не е магичен, и дека она негово бескрајно исчезнување и појавување се должи на природната смена на плимата и осеката. Но, кога би имале разум, птиците сигурно и би заминале на друго место - на пример, би го следеле оној ветер што носи мирис на овошје. Но, со тоа оваа земја сигурно би ја снемало, а тоа би било штета. Затоа што ако престане да постои таа земја, тогаш не би постоела ни оваа приказна за таа земја, а тоа би било уште пострашно, затоа што, кога не би постоела оваа приказна, најверојатно не би постоел ни јас. Што значи, најпоаметно е да не ја допираме магичноста на овој убав остров, да ги оставиме птиците да чувствуваат, а разумот да им го препуштиме на луѓето.
Сосем на крај, како и што доликува, треба да кажеме неколку зборови и за тоа како завршуваат животите на птиците. Тоа е болна тема, но не многу: птиците крајно ретко приредуваат жални претстави со паѓање во океанот од глад и умор. Почесто гинат слетувајќи небрежно на островот. Сепак, најголем број птици се дела од својата душа во сон, склопчени во топлината на своето гнездо во мекиот песок, откако убаво ќе се одморат. Таквата смрт, чувствуваат тие, е најубава.
...................................................................................................................................................
Очигледно, навистина постои тоа Закопано пристаниште. Корисно е човек што почесто да се потсетува на тоа - особено кога има впечаток дека напишал нешто навистина генијално. (Инаку, од овие два раскази, вториот го сакам многу повеќе - низ нежен, најпосле и меланхоличен тон е раскажана приказна за љубов толку чиста, што ликовите не смеат да бидат луѓе, туку мора да се бараат некои други, подобри жители на природата: езера, острови, птици.)